ارتباط پایه و اساس تشکیل تمدن ها و فرهنگ ها است. در زمان هاى دور انسان ها از طریق برقرارى ارتباط با یکدیگر به تبادل افکار و اندیشه هاى خود اقدام کرده و بدین ترتیب پایه هاى فرهنگ و تمدن جوامع بشرى را ایجاد کردند. در تداوم این روند انسان ها براى برقرارى ارتباط با یکدیگر به راه هاى گوناگونى متوسل شدند و وسایل ارتباطى گوناگون را ابداع کردند. با پیشرفت جوامع و تمدن ها، راه هاى برقرارى ارتباط بین انسان ها و ابزارهاى ارتباطى نیز تحولات بسیارى یافت. اختراع زبان، خط، چاپ، تلگراف، تلفن و وسایل ارتباط جمعى همانند مطبوعات، سینما، رادیو و تلویزیون سیر تحول راه ها و ابزارهاى برقرارى ارتباط بین انسان ها را نشان مى دهد. راه ها و امکانات برقرارى ارتباط بین انسان ها در هر مرحله نسبت به مرحله ماقبل خود تکامل یافته تر شده است. اما امکانات ارتباطى عصر حاضر قابل قیاس با هیچکدام از ابزارهاى ارتباطى گذشته نیست. در این گفتار نگاهى به ویژگى ها و خصوصیات فناورى هاى ارتباطى نوین مى اندازیم.
• ویژگى هاى امکانات ارتباطى نوین
ابزارهاى نوین ارتباطى ترکیبى از چندین تکنولوژى شامل وسایل ارتباط جمعى، انفورماتیک و ارتباطات دور است. این مثلث فناورى، انسان ها را در ضبط، ذخیره سازى، پردازش، بازیابى، انتقال و دریافت اطلاعات در هر زمان و مکانى یارى مى نماید. فناورى هاى نوین ارتباطى تکمیل کننده امکاناتى است که وسایل ارتباطى گذشته ارائه کرده اند.این فناورى ها ویژگى هاى منحصر به فردى دارند که آنان را از وسایل ارتباطى قدیمى متمایز مى سازد. نگاهى مى اندازیم به ویژگى ها و خصوصیات فناورى هاى نوین ارتباطى و اطلاعاتى در عصر حاضر.
تعاملى بودن: یکى از نقایص ابزارهاى ارتباطى در گذشته، وجود یک رابطه یک سویه و از بالا به پائین بود. به این معنى که اطلاعات در یک جریان یک طرفه ، از بالا به پائین و بدون بازگشت به سوى مخاطبان سرازیر مى شد. در این حالت مخاطبان امکان اظهارنظر درخصوص اطلاعات ارائه شده را نداشتند. در اصطلاح حرفه اى رسانه اى، در عصر ابزارهاى سنتى برقرارى ارتباط، امکان «بازخورد» (feed back) در حد بسیار اندک و ناچیز وجود داشت، از قبیل ستون خوانندگان در نشریات. اما امروزه به مدد فناورى هاى نوین، امکان برقرارى همزمان ارتباط بین فرستنده اطلاعات و مخاطب فراهم گشته است. در این حالت مخاطبان مى توانند بلافاصله پس از دریافت پیام، نظرات خود را به فرستنده پیام منعکس نمایند. تعامل بین فرستنده و مخاطب منجر به فعال شدن مخاطب در جریان ارتباط مى شود. در سیستم هاى ارتباطى نوین، مخاطب از وضعیت انفعالى و کنش پذیرى خارج شده و به طور فعال در فرآیند ارتباط مشارکت مى نماید.
ناهمزمانى: امروزه وسایل ارتباطى همیشه و در هر لحظه از شبانه روز در اختیار مخاطبان است. برخلاف ابزارهاى ارتباطى گذشته که در یک محدوده زمانى خاص امکان برقرارى ارتباط بین فرستنده و گیرنده را فراهم مى ساخت، فناورى هاى نوین ارتباطى با از بین بردن محدودیت هاى زمانى، دسترسى به اطلاعات و پیام ها را همیشگى و دائمى نموده اند. بدین ترتیب این فناورى ها اختیار و آزادى عمل بیشترى به مخاطبان داده اند تا اینکه در زمان دلخواه و مورد نظر به دریافت اطلاعات مورد نیاز اقدام نمایند.ناهمزمانى در فناورى هاى ارتباطى جدید، زمان را در اختیار انسان ها قرار داده است. به عنوان مثال افراد در هر زمان که بخواهند مى توانند پیام الکترونیکى خود را دریافت نموده و مشاهده نمایند و یا اینکه پیامى را براى سایرین ارسال نمایند. در سیستم هاى جدید ارتباطى دیگر لازم نیست تا افرادى که در ارتباط با هم هستند، در یک زمان خاص حضور داشته و در جریان ارتباط قرار گیرند. در واقع ناهمزمانى بخشى از انتقال کنترل از منبع گیرنده در سیستم ارتباطى است که در آن شرایط کنترل زمان در دست هاى گیرنده وجود دارد.
ظرفیت بالاى اطلاع رسانى: امروزه محدودیت هایى که در گذشته درخصوص اطلاع رسانى توسط وسایل ارتباطى وجود داشت از قبیل محدودیت جا در نشریات و محدودیت زمان در رادیو و تلویزیون از بین رفته است. در حال حاضر فناورى هاى نوین ارتباطى حجم بالایى از اطلاعات را در کمترین فضاى ممکن ذخیره و نگهدارى مى کنند و در هر زمان که نیاز باشد، آن را به مخاطبان ارائه مى کنند. حافظه هاى بسیار بالاى رایانه ها امکان نگهدارى و پردازش اطلاعات را فراهم مى سازند و از طریق «بزرگراه هاى اطلاعاتى» و با استفاده از فناورى هاى نوینى همچون «فیبرنورى» آنها را به مخاطبان انتقال مى دهند. حجم اطلاعات ارائه شده در فناورى هاى نوین ارتباطى تا حدى است که امروزه شاهد «اضافه بار اطلاعاتى» هستیم. به این معنا که میزان داده ها و اطلاعات به حدى است که شخص یا سیستم قادر نیست تا از تمامى آنها استفاده کند و یا آن را به جریان بیندازد. یک نمونه از پیشرفت هاى اخیر در زمینه انتقال اطلاعات، شامل تکنولوژى افزایش پهناى باند امواج (مانند استفاده از الیاف نورى) براى ارسال و دریافت همزمان حجم عظیمى از اطلاعات گوناگون شنیدارى، نوشتارى، داده اى و تصاویر است.
فردى شدن: در عصر حاضر شاهد تفرق و پراکندگى مخاطبان انبوه هستیم، به طورى که مخاطبانى که در گذشته جهت کسب اطلاعات در یک جا جمع مى شدند، امروزه هر کدام به طور جداگانه اقدام مى نمایند. فناورى هاى نوین ارتباطى اطلاعات را براى تک تک مخاطبان ارسال مى نمایند و مخاطبان خود را نه به صورت جمع بلکه به صورت فرد در نظر مى گیرند.
کنترل از سوى مخاطبان: تا دیر زمانى، امکان برقرارى و قطع ارتباط صرفاً دراختیار فرستنده پیام بود، به طورى که هرگاه فرستنده اطلاعات اقدام به برقرارى ارتباط مى نمود مخاطبان قادر به دریافت اطلاعات بودند. اما امروزه به مدد فناورى هاى نوین مخاطبان نیز فارغ از محدودیت هاى زمانى و مکانى به اطلاعات مورد نظر دسترسى دارند.
تکثر و فراوانى: امروزه ابزارهاى ارتباطى به طرزى گسترده در سطح جامعه پراکنده شده و هر کس مى تواند اقدام به ارسال و دریافت اطلاعات نماید.
پایگاه هاى اینترنتى و وبلاگ ها نمونه هایى از این فناورى ها هستند که در دسترس همگان هستند. در حالى که در گذشته ابزارهاى ارتباطى و اطلاع رسانى در دست عده اى خاص شامل صاحبان قدرت و نخبگان بود. امروزه همه افراد قادرند به انتشار دیدگاه ها و عقاید خود بپردازند. در واقع تک صدایى در عصر رسانه هاى سنتى به چند صدایى در «عصر اطلاعات» تبدیل شده است.
نفوذ: فناورى هاى نوین ارتباطى باعث شده اند تا افراد جامعه تا حد زیادى حریم خصوصى خود را از دست بدهند. حریم و مرزهاى ملى و خصوصى کشورها معنى خود را از دست داده اند و اطلاعات با درنوردیدن مرزهاى جغرافیایى به گوشه و کنار جهان رسوخ کرده و در خصوصى ترین حریم هاى افراد وارد مى شوند.
تحرک: در گذشته افراد جهت استفاده از ابزارهاى ارتباطى از محدودیت مکانى برخوردار بودند به این معنى که در یک مکان مشخص و ثابت مى توانستند از ابزارهاى ارتباطى بهره مند شوند. اما امروزه فناورى هاى نوین ارتباطى این امکان را فراهم ساخته اند تا افراد از هرجا حتى در حال حرکت و رانندگى ارتباط برقرار مى کنند. گوشى هاى موبایل، لپ تاپ ها و رایانه هاى جیبى اطلاعات را در حالت ها و مکان هاى گوناگون در اختیار افراد قرار مى دهند.
تمرکز زدایى: تمرکز زدایى یکى از پیامدهاى تکنولوژى اطلاعات است که بیش از همه مورد اشاره قرار گرفته است. تجلى تمرکز زدایى در موارد بسیارى ازجمله انجام کار از راه دور «tele working»، تولید از راه دور «tele producing»، برگزارى کنفرانس از راه دور «tele conferencing»، خریدارى مایحتاج از راه دور «tele shopping»، و انجام امور بانکى از راه دور «tele bancing» قابل مشاهده است.
جهان گرایى: فناورى هاى جدید ارتباطى برخلاف وسایل ارتباط سنتى بعدى فراگیر و جهانشمول دارند. انواع مختلف این فناورى ها از قبیل شبکه هاى ماهواره اى و اینترنت امروزه ابعادى جهانى یافته اند و تمامى کره زمین را دربرگرفته اند. دیدگاه جهانى فناورى هاى نوین ارتباطى، باعث شده تا اطلاعات به راحتى و با سرعت زیاد از مرزهاى به شدت حفاظت شده عبور کند. امروزه فناورى هاى ارتباطى، نظامى غول آسا و بسیار پرقدرت از وسایل ارتباطى گوناگون پدید آورده اند که تحت کنترل کشور خاصى نیست و نظارت، تصحیح مسیر و مداخله در فرآیند سیاستگزارى و برنامه ریزى آن کار بسیار دشوارى است.
تبدیل پذیرى: خصوصیت دیگر رسانه هاى ارتباطى جدید، تبدیل پذیرى است. امروزه به راحتى مى توان پیام ها را از شکلى به شکل دیگر تبدیل کرد. به عنوان مثال مى توان کلام را تبدیل به متن یا تبدیل به تصویر کرد. با استفاده از این خصوصیت، پیام در اشکال گوناگون از قبیل متن، صدا، تصویر و فیلم و یا ترکیبى از آنها تولید مى شود.
اتصال پذیرى: از دیگر خصوصیات فناورى هاى نوین اتصال پذیرى آنها است. به این معنى که یک فناورى ارتباطى به سادگى قابل اتصال به سایر فناورى هاى ارتباطى است. در این حالت قابلیت هاى فناورى هاى گوناگون به کمک همدیگر آمده و کار ذخیره، تولید و توزیع اطلاعات را آسان تر مى سازد. از نمونه هاى اتصال پذیرى مى توان به اتصال دوربین هاى هندى کم به رایانه و تلویزیون و انتقال تصاویر به آنها اشاره کرد.
